Giacometti droomde zich een paleis bij nacht, om 4 uur ’s ochtends. Beïnvloedt door andere surrealistische kunstenaars construeerde hij een fragiel bouwwerk van houten staafjes met daarin abstracte houten beelden: een vrouwfiguur, een skelet van soort van vliegende dino, een schaal met een bal erin.
Een van de droombeelden van Giacometti uit zijn installatie ‘The Palace at 4 a.m.’
Het is niet het eerste beeld waar iedereen aan denkt, wanneer het over de in Zwitserland geboren Alberto Giacometti (1901 – 1966) gaat. Beroemd werd hij met zijn extreem uitgerekte mensfiguren. De mannen wijdbeens lopend, op weg naar ergens. De vrouwen met de benen strak gesloten, onaanraakbaar. Maar die beelden kwamen allemaal pas tot stand na de Tweede Wereldoorlog.
Daarvoor, in de zomer van 1932, verwerkte hij droombeelden in een installatie die nog fragieler was dan zijn latere mensfiguren. In het tijdschrift Minotaure van de surrealistische beweging beschreef hij het maakproces van dit samengestelde beeld: ‘The Palace at 4 a.m.’
Giacometti legde in dit beeld een visioen als in een droom vast.
Giacometti schreef: “Het object werd me geleidelijk duidelijker. De verschillende onderdelen namen hun exacte vorm aan en hun specifieke plaats in het geheel. In de herfst had het zo’n realiteit bereikt dat de uitvoering ervan me niet meer dan een dag kostte.” Het proces paste precies in wat de surrealisten ‘het automatisch vastleggen van visioenen als in een droom’ noemden.
De kijker wordt een voyeur
Binnen de dunne, fragiel gedefinieerde ruimtes van zijn paleis verbond Giacometti met een dunne plaat hangend glas de kamers van links naar rechts. Het versterkte het kwetsbare uiterlijk van de structuur nog verder. Het maakt de toeschouwer bovendien tot een ‘voyeur’, die ongevraagd door een raam naar beneden kijkt.
Detail uit de installatie: in het frame van houten staven hing Giacometti een wervelkolom.
Rechts zweven het skelet van een delicaat dinosaurusachtige vogel en een kronkelende wervelkolom. Ze zijn opgehangen in ruimteframes of kooien. Links staat een schaakstuk-achtige figuur van een vrouw voor drie panelen. Abstract van vorm, maar nog niet zo dun als zijn latere beelden van klei en brons. In het midden staat een raadselachtige elliptische vorm die de kunstenaar met zichzelf identificeerde. Het is een vreemd en seksueel geladen beeldje van een langwerpige houten schaal met daarin een bal, die dreigt er uit te vallen. Op een filmpje op YouTube bespreken twee kunstkenners het totaal.
Een fragiel paleis van lucifers
Het geheel van de installatie heeft een omvang van 63,5 bij 71,8 bij 40 centimeter.
In zijn verslag in Minotaure vergeleek Giacometti het geheel met een ‘fragiel paleis van lucifers’. Hij zou dat samen met een geliefde van hem uit die jaren elke nacht opbouwen, om het ook vaak weer te zien instorten.
De vrouwfiguur van Giacometti, nog lang zo fragiel niet als zijn latere beelden.
In de overzichtstentoonstelling van het surrealisme in het Moma in New York in 2024 stelt de curator: ‘Zijn woorden geven stem aan belangrijke surrealistische preoccupaties, waaronder allesverslindend verlangen, de kracht van het geheugen en de relatie tussen Eros en Thanatos – liefde en dood.’ Een eeuw geleden, in 1924, stelde de Fransman André Breton het surrealistisch manifest op, geïnspireerd op de werken van de psychoanalyticus Sigmund Freud. Het is de aanleiding voor deze herdenking, met daarin onverwacht dit vroege, onbekende werk van Giacometti.
Tekst Jan Bom, 30 oktober 2024
