De Duitse beeldhouwer Ewald Mataré is de kunstgeschiedenis ingegaan als de maker van de verboden kat. De extreem-rechtse Nazi’s van Adolf Hitler bestempelden het abstracte houten beeld als ‘Entartete Kunst’. Mataré maakte zijn ‘Schlafende Katze’ in 1929. Acht jaar later werd het beeld verboden.
Ewald Mataré en zijn verboden kat, toch zo onschuldig slapend.
In 1937 bestempelden de nationaal-socialisten de sterk gestileerde kat op een ‘lastertentoonstelling’ in München als verwerpelijk en ‘ontaard’. Het was te abstract, te expressionistisch. Ewald Mataré raakte bovendien zijn baan als ‘kunstprofessor’ aan de kunstacademie in Düsseldorf kwijt.
Maar de geschiedenis corrigeerde deze gekte van extreem-rechts. Vandaag staat zijn werk te boek als een hoeksteen van het ‘klassiek modernisme’.
Ontaarde kunst
Ewald Mataré (1887 – 1965) werd geboren als Ewald Wilhelm Hubert Mataré in Burtscheid, nu een stadsdeel van Aken. Hij volgde de Pruisische Kunstacademie in Berlijn, waar hij uiteindelijk koos om beeldhouwer te worden. In 1932 werd hij zelf ‘professor’ in Düsseldorf. Na de machtsgreep van Hitler een jaar later werd zijn abstracte kunst echter bestempeld als ‘Entartet’, oftewel ‘ontaard’. Zelfs een onschuldig slapende poes, behaaglijk opgekruld.
Hitler vond: ‘Kunstwerken die op zichzelf niet te begrijpen zijn, maar die een pretentieus instructieboekje nodig hebben om hun bestaan te rechtvaardigen, zullen nooit meer hun weg naar het Duitse volk vinden’.
Met een ander beeld van Mataré gingen de Nazi’s nog ruiger om. Ze sloegen zijn basalten monument voor gesneuvelde soldaten uit de Eerste Wereldoorlog ‘Tote Krieger’ in stukken. De resten werden in de grond begraven. Bij toeval werden deze in 1977 bij opgravingen ontdekt, waarna het beeld werd gerestaureerd. De soldaat ligt nu weer compleet in Kleve, als een tijdloze aanklacht tegen alle oorlogsgeweld.
‘Innerlijke stilte’
Pas na de Tweede Wereldoorlog kreeg Mataré zijn betrekking als kunstprofessor terug. Hij maakte daarna zijn meest beroemde werk, de zuidelijke deur van de kathedraal van Keulen. Ook deed hij mee aan de allereerste afleveringen van de Documenta in Kassel. Hij leidde ook de later beroemd geworden kunstenaar Joseph Beuys op.
‘Weiblicher kopf’, oftewel ‘Vrouwenhoofd’ van Mataré.
Het werk van Mataré wordt vandaag gewaardeerd om de ‘innerlijke stilte’ die het uitstraalt. Dat geldt zeker ook voor het houten ‘Vrouwenhoofd’ dat hij in 1926 uit een stam schuurde. Het is mijn favoriete beeld van hem. Er is nog iets van een neus te zien, iets van een kin en hals, maar de abstracte vorm zou zo uitgesleten kunnen zijn door de elementen van natuur: wind, regen, getijden. Op de Seychellen zag ik zulke vormen op het strand. Miljoenen jaren van erosie maakten het graniet net zo glooiend als de door landbouw afgeronde heuvels van Toscane.
Tussen abstract en figuratief in
Het Museum Kurhaus Kleve wist het beeld eind 2021 te kopen, als ‘sleutelwerk’ voor hun collectie werken van Mataré. Juist dit beeld illustreert hoe de kunstenaar met een minimum aan ingrepen in een blok hout toch een maximale expressie weet te bereiken. Het beeld is niet volledig abstract, maar ook niet duidelijk figuratief. Deze grensverkenning maakt het ‘Vrouwenhoofd’ nog spannender dan de slapende kat. Daarvan kun je je heel makkelijk voorstellen dat het huisdier behaaglijk voor de open haard ligt te snorren.
Het beeld voor de kop is uit de stam van roodachtig perenhout gehaald. Mataré gebruikte de nerf van de stam, die van boven naar beneden loopt, om de vorm van het portrethoofd visueel te versterken. Er zijn individuele spanningsscheuren op het oppervlak gesprongen, typisch voor houten sculpturen, die deze indruk verder verdiepen. Het lijkt bijna alsof Mataré de verouderingsprocessen heeft gepland om het beeld de mogelijkheid tot verandering te geven.
Jan Bom
