Georg Baselitz zorgt nu niet meer voor een schandaal. Zelfs niet met een reusachtige houten beeld van zijn zusje en haar vriendinnetjes die bij de Hitlerjugend zaten. Arm in arm staan ze afgebeeld, in hun ‘BMD-Gruppe’. Rauw en reusachtig. De zaagsnedes van de kettingzaag zijn nog heel goed zichtbaar.
Dat was in 1980 wel anders. Toen zorgde een eveneens houten beeld van Baselitz van een man oprijzend uit een boomstam voor een gigantisch oproer op de Biënnale in Venetië. Baselitz ontkende stellig, maar bezoekers en critici zagen er toch echt iemand in die de Hitlergroet bracht. Bovendien gebruikte de schilder zwarte en rode verfstreken. Dat waren de kleuren van de Nazi’s. En de ruw uitgesneden figuur leek toch sprekend op ‘Der Führer’, met die samengeknepen ogen en die verbeten mond. Dit beeld ‘Modell für eine Skulptur’ was ook te zien in Museum Ludwig in Keulen, een particuliere collectie van wereldfaam.
Verbazingwekkend is vooral hoe vitaal en origineel de recente houten beelden van de kunstenaar zijn. Hij is niet bepaald jong meer. Nu, in 2023, is hij al 85 jaar.
Hij zag in 1938 het licht in het voormalige Oostduitse dorpje Deutschbaselitz, niet ver van Dresden. Hij eerde het gehucht (van 500 inwoners) door er zijn eigen geboortenaam Hans-Georg Kern voor in te ruilen. De loodzware Duitse geschiedenis zou een rode draad in zijn oeuvre worden. De thematiek zou hem zelfs tot een van de belangrijkste Duitse kunstenaars van zijn generatie maken, samen met tijdgenoten als Richter, Polke en niet te vergeten Anselm Kiefer.
Bankroet van Duitse trots
De kunstenaar was zich steeds bewust van de gewelddadige rol die Duitsland in de vorige eeuw speelde. Zijn werk reflecteert dan ook een dubbel verlies. Het gevoel van sociale eenzaamheid dat na de Tweede Wereldoorlog door de Duitse bevolking werd gevoeld, maar ook het bankroet van de eens zo krachtige nationale Duitse trots.
Dik in de 70 jaar, in de laatste fase van zijn leven, begon hij symbolen van eeuwigheid in zijn houten beelden te introduceren. Op een verzameling ervan in London is dat aan zijn werk uit de jaren 2011 tot 2015 goed te zien. Ronde vormen, cirkels die als zware hoepels om lichamen vallen. Het zijn tekenen van oneindigheid. Een liggende paal met doodshoofden aan de voet en aan de kop: Zero Mobil, 2013-2014, ook weer volgehangen met houten ringen. Een huwelijk van dood en eeuwigheid.
Baselitz werkt rauw, veel ruwer nog dan de 20 jaar jongere Duitser Stephan Balkenhol. Het verschil in jaren uit zich in een verschil tussen zwaarte en luchtigheid. Balkenhol levert humorvol commentaar op managers in hun uniform van wit overhemd met zwarte pantalon. Beelden waar de houtsplinters van de rechte beitel nog uit steken.
Weerstand van het hout
Museum Ludwig noteert op de website de reden waarom Baselitz koos voor hout als medium, in tegenstelling tot vele andere kunstenaars uit zijn tijd. Massief hout, waarvan Baselitz zijn sculpturen maakt, was de laatste twintig jaar van de 20e eeuw een weinig gewaardeerd medium in de kunstwereld. En nog steeds, ook al lijkt een kentering op komst te zijn.
Het houtsnijden stond voor Baselitz gelijk aan het overwinnen van de weerstand van het materiaal. Zoals hij het zelf uitdrukte: “Ik wilde niet gaan waar het hout wilde dat ik ging, maar precies in de tegenovergestelde richting.” Wie zelf wel eens hout bewerkt, begrijpt dat Baselitz zich met opzet niets gelegen laat liggen aan de richting van de houtnerf. Hij gaat hier met zwaar geweld dwars tegenin. Hij zet letterlijk de bijl in de boomstam.
Alleen de kettingzaag
Daar waar Balkenhol de kettingzaag gebruikt om eerst de ruwe vormen uit een boomstam te halen, laat Baselitz het hier grotendeels bij. Glad afwerken van de grondvormen met gutsen en schuurpapier is er sinds zijn schandaalbeeld met ‘Hitlergroet’ niet of nauwelijks meer bij.
Het idee, en dan vooral het uitzonderlijke, is voor hem belangrijker dan een netjes afgewerkte presentatie. De mechanische zaagsneden werden een statement op zich. Brutaal. Hard. Industrieel. Zelfs bij het beeld van een beroemde Amerikaanse danseres in Parijs: Louise Fuller, een zwierige pionier van de moderne dans. Hoog: 3,50 meter. En eigenlijk een prototype, bedoeld om in brons te gieten.
Het ongepolijste hout past ook beter bij zijn geschilderde werken. Die zijn zo grof zijn dat Baselitz de voorloper werd van Duitse kunstenaars, die bekend werden als ‘Die Neue Wilden’. Deze beweging kreeg een internationaal gevolg.
Eerste generatie neo-expressionisten
Baselitz wordt met zijn schilderijen door kunstcritici dan ook bij de ‘eerste generatie’ neo-expressionisten ingedeeld. Maar zijn manier van opereren zorgde later ook voor ‘bevrijding van denken’ bij een Britse kunstenares als Tracey Emin.
Baselitz bedankte haar – en al haar seksegenoten – op eigen provocerende wijze. In 2013 beweerde hij: ‘Vrouwen kunnen niet zo goed schilderen. Dat is een feit’. Een veel foutere opmerking dan dit kun je in deze tijd eigenlijk niet maken. Westerse musea zijn hard bezig de achterstelling van vrouwen in de beeldende kunst met terugwerkende kracht te corrigeren. Het Stedelijk Museum Schiedam gunde in dit licht Femmy Otten een grote solo-tentoonstelling, vol vrouwelijke en seksuele thematiek. En: tal van houten beelden van lindehout. De neerbuigende opmerking zegt dan ook meer iets over Baselitz zelf.
Het kreupele bos van de mensheid
Baselitz beschildert zijn doeken graag – net als de door hem verafschuwde Jackson Pollock – terwijl ze op de vloer liggen. Hij begon zelfs met zijn vingers te verven. Om die werken vervolgens pesterig op zijn kop aan de muur op te hangen, of het nu om mensen, landschappen of dieren ging. Het resultaat was soms verbazingwekkend effectief: de Duitse adelaar kwam er ondersteboven hangend uit te zien als een net geslachte kip, klaar om geplukt te worden.
Baselitz heeft al met al weinig vertrouwen in de mens. Hij kan zich dan ook goed herkennen in een uitspraak van de filosoof Immanuel Kant (uit 1784): ‘Out of the crooked wood of humanity, nothing entirely straight can be built.’ Een poging tot vertaling in het Nederlands: ‘Uit het kreupele bos van de mensheid kan nooit iets worden gebouwd dat helemaal recht is.’
Zijn we toch weer terug bij bomen en natuur. De monumentale houten sculpturen die Baselitz in de periode van 2011 tot 2015 maakte zijn tot 7 januari 2024 te zien in de (gratis) galerie Serpentine South en in de Royal Parks in Londen. Bijzonder is dat Baselitz daar voor het eerst ook de ruwe schetsen toont, die hij maakte tijdens het uitwerken van de houten beelden.
