Emile van der Kruk keert bomen ondersteboven. Zo zijn het net mensen, zegt hij. “Hun wortels zijn onze hersenen.” Dit idee verwerkte hij in zijn mooiste houten sculpturen. Zo sneed hij uit de stam van een wortelstok een groot menselijk oor. Omdat we moeten gaan luisteren naar de natuur.

Emile van der Kruk keert bomen ondersteboven, in dit geval door een oor aan een wortelstok te snijden.

Zijn beeld ‘Ontworteld oor’ kreeg een opvallende plaats in Beeldengalerie Het Depot in Wageningen. Bezoekers moeten er langs om in de grote expositieruimte te komen. Daar in de gang ligt het reusachtige oor, gesneden aan het einde van het ruwe wortelstelstel van een eikenboom. Gescheurd, zoals nat eiken meestal doet, wanneer het hout niet lang en zorgvuldig is gedroogd. Daar kon Van der Kruk niet op wachten. De boodschap moest de wereld in: “Wij zijn losgerukt van de natuur. We moeten weer leren luisteren.”

Het is zeker niet zijn enige beeld waarin boomwortels de basis vormen. In de aanpalende villa ‘De Peppel’ staat ‘Wortelhoofd’. Op een worstelstok verbeeldde Van der Kruk (1956) hier een hoofd. De ogen gesloten, de oren afwezig, de mond tevreden gekruld. Zo geeft het beeld een indruk van introspectie. En dat ondanks de ruwe behandeling met de kettingzaag. “Die haal je over het hout, zodat je een patroon krijgt zoals Van Gogh dat met olieverf op zijn schilderijen aanbracht. Al die lijnen.” 

Eigen villa ‘De Peppel’

Van der Kruk is de eerste kettingzaagkunstenaar die in Nederland een permanente museale presentatie van zijn werk kreeg. Zijn weldoener: Loek Dijkman, de (1942 – 2024) ondernemer die besloot zijn in de kartonwereld opgebouwde vermogen in mooie doelen te steken. Een plek voor kunstenaars die werken met hout en met dit materiaal de menselijke gestalte verbeelden, bijvoorbeeld. De mecenas kocht het complete oeuvre van Van der Kruk op en hernoemde de villa op het museumterrein naar de populier, in de volksmond ‘peppel’. Hier werkte Van der Kruk het liefste mee. “Het scheurt niet, als je het hart eruit haalt.”

Dendro danser, een assemblage van takken, boomwortels en een gesneden Balinees kopje.

Maar toch zijn er ook in zijn atelier nog steeds werken te vinden waar de wortels nog uitsteken. In een heel bijzonder beeld verwerkte hij een uit hout gesneden Balinees kopje en noemde het de ‘Dendro danser’ (‘Dendro’ is oud-Grieks voor boom). Geassembleerd op een staketsel van vijf uitgesproten takken vormen de wortels in dit beeld een ruim uitwaaierende rok. 

Dendroism niet 1 soort materiaal

Het is bovendien een schitterend voorbeeld van ‘Dendroism’, de kunstvorm die het samenspel tussen kunstenaar en natuurlijk gevormd materiaal een naam geeft. Het uitgangspunt daarbij is wat de natuur zelf al maakte. Ook bij deze collage is Van der Kruk dienend, ontdekkend, toevoegend: kijk eens hier. De verhalen zitten al in het hout. De kunstenaar voegt er een extra element aan toe. In het geval van de ‘Dendro danser’ is dat ook humor. Al die takken die bewegende dansende benen worden. Die combinatie met een licht beschadigd Indonesisch kopje. 

Hoe kwam Van der Kruk erop om het hout zelf het onderwerp van zulke beelden te maken, waarbij het verhaal van het hout leidend is? “Dat zag je tien jaar geleden opkomen, toen duidelijk werd dat de aarde opwarmde door menselijk toedoen. Meer kunstenaars begonnen toen met bomen te werken. Alsof de mens te kunstmatig was losgeraakt van de natuur. De boodschap werd: we moeten goed voor de aarde zorgen.”

Vind hij ‘Dendroism’ een geschikte term voor een kunststroming? Van der Kruk aarzelt. Zijn er andere kunststromingen die genoemd zijn naar het materiaal waar de kunstenaar mee werkte? “Ik vind niet dat een kunststroming naar een enkel materiaal genoemd kan worden.” 

Een bronzen beeldje van Emile van der Kruk, met duidelijk de schors van de boom.

Rondkijkend in zijn eigen atelier is duidelijk waarom Van der Kruk zich niet wil beperken. Hij werkte ook in brons, in steen en zelfs in plastic, gevonden aan de vervuilde stranden in Zuid-Italië. Hij zet een bronzen beeldje op de zonovergoten presentatietafel. Het is een boomstam, waar halverwege een naakte vrouw in is uitgehakt. Zij is daarmee de drager van de stam boven zich geworden. Ook Giuseppe Penone zette bomen om in brons, daarmee voorkomend dat deze organische sculpturen in de buitenlucht zouden vergaan.

Ongeluk met haakse slijper

Van der Kruk bracht forse offers voor zijn kunstenaarschap. Een ongeluk met een haakse slijper kostte hem bijna een hand. “Er zat geen beschermkap op de slijper.” De zaag raakte zijn pols, dwars door zeven pezen heen. “Het bloed spoot eruit. Je keek zo naar binnen.”

Na een reddende operatie kostte het herstel langer dan een jaar. Ook kreeg hij een enorme huiduitslag na het werken in ebbenhout, dat zelfs kankerverwekkend is. Met de kettingzaag had hij nooit ongelukken. Toch heeft Van der Kruk nooit leerlingen willen aannemen. “Te gevaarlijk. Ik kan het risico niet nemen dat iemand er een ongeluk mee krijgt. Je moet zo’n kettingzaag goed leren kennen, zeker de mijne, die met touwtjes aan elkaar hangt. En ook met gutsen werk ik atypisch. Ik heb er maar twee, die flink gekarteld zijn. Vind ik een mooi getekend effect in het hout hebben. Ik sla erop met een stalen hamer.”

“Ik heb een Jozefcomplex”

En dan is er het lawaai en het opstuivende zaagsel. Na zijn academietijd (kunstacademies in Rotterdam en Amersfoort) begon hij met de kettingzaag in zijn eigen woonkamer. “Totdat er op een dag een hele delegatie van buren op de stoep stond. Mogen we binnenkomen, vroegen ze. We zien dat je een groot kunstenaar bent. Maar ons wasgoed zit vol met zaagsel. We hebben een oplossing voor je. We hebben met de burgemeester gesproken over een boerderij die leegstaat. Daar mag je in werken… Dat was in de jaren zeventig. Vandaag zouden ze een vuurwerkbom aan je voordeur hangen.”

In zijn atelier, tegenover zijn woonhuis in Amersfoort, bewaart hij nog zijn allereerste uit hout gesneden beeldje. Een ruw, wat plomp figuurtje. “Ik was toen 12 jaar en had ADHD. Ik moest met mijn ouders mee, op vakantie naar de bossen in Noord-Brabant.” Nu is hij de rust zelve. “Dat komt door het hout”, zegt hij. Verwijzend naar de vader van Jezus, die timmerman was: “Ik heb nu een Jozefcomplex.” 

Tekst Jan Bom, 27 maart 2025